Anadolu Orkideleri

Orkideler çok yıllık otsu bitkilerdir. Bazıları toprakta, büyük bir kısmı ise bir başka bitkinin üzerinde, yani epifit olarak yaşarlar. Epifit orkideler tropikal ormanların bitkisidir. Bu orkidelerin gövdeleri şişmiş, adeta yalancı bir soğan halini almıştır ve şerit şeklinde hava kökleri taşırlar. Bu hava kökleri yağmurlar sırasında suyu emer ve orkide depoladığı bu su ile gelişir. Çiçekçilerde satılan orkideler, tropikal orkidelerin ya olduğu gibi veya melezlerinin kültüre alınması sonucu elde edilirler.

Orta Kuşak Orkideleri

Aynı çiçek yapısına ve güzelliğine sahip, fakat daha küçük boyutlarda olan genellikle toprakta yaşayan orkideler de vardır. Bunlara“orta kuşak” veya “toprakta yaşayan” orkideler diyoruz. Ülkemiz, orta kuşak orkideleri bakımından zengin bir ülkedir. Değişik cinslere ait 170 civarında yabani orkide taksonu bulunmaktadır. “Türkiye’de yabani orkide var” dediğimde pek çok kişi şaşırmakta… Halbuki insanlarımız, yabani yumrulu orkidelerden elde edilen bir ürünü, yani salebi çok iyi bilmekteler. Kışın sıcak sütlü içeceğin, yazın ise sert erimeyen dondurmanın hazırlanmasında yaygın bir şekilde salep kullanılmaktadır.

Salep

Salep kelimesi dilimize Arapça’dan geçmiştir. Manası tilki demektir. Eski eserlerde salep karşılığı olarak “Husyetü’s-Sa’lep” veya “Husyetü’l-Kelp” verilmiştir. Bunların manası tilki testisi (hayası) veya köpek testisidir. Zamanla ilk kelimeler düşmüş ve sadece salep kullanıla gelmiştir. Salep ve kullanılışı Dioscorides’in meşhur kitabı “Materia Medica”da (MS II.yy), İbni Sina’nın “Kanun” adlı eserinde ve daha sonra yazılan tıp kitaplarında bulunmaktadır. Bu kitaplarda değişik preparatlar halinde, göğüs yumuşatıcı, kuvvet verici ve bilhassa afrodizyak kullanıldığı belirtilmektedir. Afrodizyak kullanım, yumrulu orkidelerin toprak altındaki 2 yumrusunun testislere benzetilmesinden ve Hipokrat zamanından beri kullanılan “smilia smilibus curantur” (benzeri ile tedavi etme) kuralından doğmuştur. Hâlen taşıdığı glikomannan ve nişasta yapısındaki poliholozitlerden dolayı göğüs yumuşatıcı ve dondurmalara kıvam verici olarak kullanılmaktadır. Yapısındaki glikomannanların ise son yıllarda çok değişik farmakolojik etkilerinin bulunduğu gösterilmiştir. Endüstriyel ölçekteki dondurma üretiminde salepten daha kaliteli dondurma yapılmasını sağlayan, ama tabiatın tahribine sebep olmayan poliholozit yapısında maddeler kullanılmaktadır. Amorphophallus konjac (Konyaku) bitkisi yumruları, salep glikomannanına benzer yapıda “konyak glikomannanı” taşımakta ve bu madde dondurma ve diğer gıdalarda yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Bu bitkinin kültür denemelerinde başarılı sonuçlar aldığımızı ve salep yerine iyi bir alternatif ürün olacağını düşünüyoruz.

Yumrulu Orkideler Neden Yok Oluyor?

Yumrulu orkidelerin toprak altında genellikle 2 yumrusu bulunur. Bu yumrulardan biri yeni yıl, diğeri ise bir yıl öncenin yumrusudur. Orkide çiçeklendiğinde, yeni yumru salep elde edilmek üzere kazılarak çıkarılır, temizlenir, genellikle suda kaynatılır, kurutulur ve piyasaya ya tane veya toz salep olarak çıkarılır. Orkide meyveye geçemediği için, ondan üreyecek yeni orkidelerin de hayatına son verilmiş olur.
Ülkemizin birkaç bölgesi hariç, hemen her bölgesinde yabani orkidelerin yumruları salep elde edilmek üzere kazılmakta ve nesilleri kurutulmaktadır. TÜBİTAK için 2007 yılında hazırladığım proje ve sonrasında yaptığım araştırmalarda, yılda en az 120 milyon orkidenin bu amaçla toplandığı ortaya çıkmıştır. Orkideler Avrupa’da ve Dünyada koruma altına alınmış bitkilerdir. Değil yumrusunun kazılması, çiçeğinin bile koparılması yasaktır. Ciddi cezalar vardır. Korunması ile ilgili uluslararası anlaşmalara imza koymamıza rağmen, bu tahrip artarak devam etmektedir.
Esas çalışma alanımın (tabiattan elde edilen ilaçlar) yanında, 1964 yılından beri Türkiye orkideleri ile de çalışıyorum. Orkidelerin aşırı tahribinin en önemli şahidiyim. Orkidelerle çalışmaya başladığımda kolaylıkla bulduğum pek çok orkide, artık ya bulunamamakta veya nadir olarak görülmektedir. Türkiye Orkideleri salep elde edilmek üzere yok ediliyor.

Son Söz

Ülkemiz orkidelerine ait resimler yakından incelendiğinde, tropikal orkideleri aratmayacak güzellikte oldukları görülebilir.
Orkideler ve salep ile ilgili her yazımı aşağıdaki cümle ile bitiriyorum. Yine öyle yapacağım. İnşallah son olur. “Salep yerine
başka maddelerle de dondurma hazırlanabilir, sütlü bir içecek yapılabilir, fakat salep elde edilsin diye nesli tüketilen,
TANRININ GÜZEL VARLIĞI BİR ORKİDEYİ TEKRAR YARATMAK İNSAN GÜCÜNÜN DIŞINDADIR.”

Prof. Dr. Ekrem SEZİK
Kasım 2015